İstatistiksel Analizlerde Direkt Etki, Aracı Etki ve Düzenleyici Etki: Araştırmanızı Güçlendiren Analiz Yöntemleri

Araştırmanızda değişkenler arasındaki ilişkileri incelerken sadece "A, B'yi etkiliyor mu?" sorusunu sormak çoğu zaman yeterli olmaz. Zira gerçek dünyada ilişkiler çok daha karmaşık olabilir. Bu blog yazısında, araştırmanlarınızı derinleştirebilecek üç temel analiz türünü basit örneklerle açıklamaya çalışacağız.

1. Direkt Etki: En Basit İlişki

Direkt etki, bir değişkenin diğeri üzerindeki doğrudan etkisidir.

Örnek: "Çalışma saati arttıkça sınav notu yükseliyor mu?"

Bu en basit analiz türüdür. Ancak gerçek hayatta işler çoğu zaman bu kadar basit değildir. Belki de çalışma saati önce konuyu anlama düzeyini artırıyor, sonra bu da notu yükseltiyordur?

2. Aracı (Dolaylı) Etki: "Nasıl Etkiliyor?" Sorusu

Aracı etki, bir değişkenin etkisinin başka bir değişken üzerinden gerçekleşmesidir.

Örnek: "Çalışma saati → Konuyu anlama düzeyi → Sınav notu"

Aracılığın Farklı Türleri:

Paralel Aracılık: Birden fazla aracı değişken aynı anda işler. Seri Aracılık: Aracı değişkenler zincirleme çalışır.

Araştırma Örneği: "Finansal eğitim programının yatırım davranışına etkisi hem risk algısı hem de finansal özgüven üzerinden mi gerçekleşiyor?"

3. Düzenleyici Etki: "Ne Zaman Etkiliyor?" Sorusu

Düzenleyici etki, bir ilişkinin gücünün başka bir değişkene bağlı olarak değişmesidir.

Örnek: "Çalışma saatinin sınav notuna etkisi, öğrencinin motivasyon düzeyine göre değişir mi?"

Pratik Anlam: Yüksek motivasyonlu öğrencilerde çalışma saati artışı notu çok artırır, düşük motivasyonlularda az artırır.

4. Durumsal Etki: Aracı Ve Düzenleyici Etki

Gerçek araştırmalarda çoğu zaman hem "nasıl" hem de "ne zaman" sorularını birlikte sorarız.

Moderated Mediation (Düzenlenmiş Aracılık): Dolaylı etkinin gücü bir koşula bağlıdır.

Örnek: "Eğitim programının performansa etkisi öz-güven aracılığıyla gerçekleşir, ancak bu dolaylı etki deneyim düzeyine göre değişir." Diğer bir ifade ile aracı ve dolaylı etki aynı anda söz konusudur.

Aracı ve düzenleyici etkinin aynı anda söz konusu olduğu modeller gerek aracı gerekse düzenleyici etkinin konumu bakımından oldukça çeşitli şekillerde kurulabilir.

5. Hangi Analiz Programını Kullanmalı?

SPSS PROCESS Makro (Hayes)

• Avantajları: Kolay kullanım, hazır şablonlar

• Ne zaman: Gözlenen değişkenlerle çalışırken

• Model sayıları: Model 4 (aracılık), Model 1 (düzenleme), Model 7-8 (durumsal)

SPSS AMOS

• Avantajları: Ölçüm hatalarını kontrol eder

• Ne zaman: Anket verileri ve ölçek geliştirme varsa

• Güçlü yanı: Yapısal eşitlik modellemesi

SmartPLS

• Avantajları: Küçük örneklemler, karmaşık modeller

• Ne zaman: Keşifsel araştırmalarda

• Özel durumu: Formative ölçümler varsa

  
  

Araştırmanıza Hangi Analiz Uygun?

Şu soruları sorun:

1. "Sadece etki var mı?" → Direkt etki analizi

2. "Nasıl/niçin etkiliyor?" → Aracı etki analizi

3. "Ne zaman/kimler için etkiliyor?" → Düzenleyici etki analizi

4. "Hem nasıl hem ne zaman?" → Durumsal etki analizi

   
   

Örnekler:

• Pazarlama: "Reklam harcaması satışları marka bilinirliği üzerinden mi artırıyor?"

• Eğitim: "Online eğitimin başarıya etkisi öğrenci yaşına göre değişiyor mu?"

• İşletme: "Liderlik tarzının çalışan performansına etkisi hem motivasyon hem de iş deneyimi durumuna göre nasıl değişiyor?"

  
  

Bu analiz türleri araştırmanızı literatürde öne çıkaracak, bulgularınızı derinleştirecek ve pratik katkılar sunmanızı sağlayacak güçlü yöntemlerdir. Hangi analiz türünün araştırmanıza uygun olduğunu belirleme, doğru yazılımı seçme ve sonuçları yorumlama konularında profesyonel destek almak istiyorsanız, uzman akademik danışmanlık hizmetimizden yararlanabilirsiniz.