AMOS ile Yapısal Eşitlik Modellemesi: Akademik Araştırmalar için Kapsamlı SEM Analizi Rehberi

Yapısal Eşitlik Modellemesi Nedir?

Yapısal eşitlik modellemesi (YEM) veya SEM (Structural Equation Modeling), gözlenen ve gizli değişkenler arasındaki karmaşık ilişkileri analiz etmek için kullanılan güçlü bir istatistiksel tekniktir. Yapısal eşitlik modelleri, geleneksel regresyon analizlerinin ötesinde, çoklu bağımlı değişkenleri aynı anda analiz etme ve ölçüm hatalarını dikkate alma imkanı sunar. Bu yaklaşım, özellikle sosyal bilimler, psikoloji, pazarlama ve eğitim araştırmalarında tez YEM analizi ve makale SEM analizi için tercih edilmektedir.

AMOS Paket Programı

AMOS (Analysis of Moment Structures), IBM SPSS ailesinin bir parçası olan ve yapısal eşitlik analizi için özel olarak tasarlanmış bir yazılımdır. AMOS ile veri analizi, kullanıcı dostu grafik arayüzü sayesinde oldukça kolaydır. Program, AMOS ile yapısal eşitlik modelleri oluşturmak için sürükle-bırak özelliği sunar ve karmaşık modelleri görsel olarak tasarlamaya olanak tanır. AMOS ile YEM analizi yapan araştırmacılar, modellerin hem grafik hem de metin tabanlı çıktılarını elde edebilirler.

Şekil 1: IBM SPSS AMOS Program Logosu

Yapısal Eşitlik Modellemesi Analiz Türleri

Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA): AMOS ile SEM analizinin temel yapı taşlarından biridir. Önceden belirlenen teorik yapıların verilerle ne kadar uyumlu olduğunu test eder. Doğrulayıcı faktör analizi, ölçek geliştirme ve ölçek uyarlama çalışmalarında sıkça kullanılır. Bu analiz, gözlenen değişkenlerin altında yatan gizli faktörleri doğrular ve ölçüm modelinin geçerliliğini test eder.

Ölçme Modeli Analizi: Yapısal eşitlik modellemesinin ilk aşamasını oluşturur. Gözlenen değişkenlerin (indikatörler) gizli değişkenleri (faktörler) ne kadar iyi ölçtüğünü değerlendirir. Ölçme modeli, güvenilirlik ve geçerlilik analizlerini içerir ve yapısal modelin temelini oluşturur. AMOS'ta ölçme modelinin uyum indeksleri detaylı şekilde raporlanır.

Yapısal Model Analizi: Gizli değişkenler arasındaki nedensel ilişkileri test eden analiz türüdür. Yapısal model analizi, araştırma hipotezlerinin test edildiği aşamadır ve değişkenler arası yol katsayılarını hesaplar. Bu analiz, teorik modelin ampirik verilerle ne kadar uyumlu olduğunu gösterir.

Yol Analizi (Path Analysis): SEM analizinin en temel türlerinden biridir. Sadece gözlenen değişkenler arasındaki doğrudan ve dolaylı ilişkileri analiz eder. Yol analizi, özellikle medyasyon (aracı etki) analizlerinde kullanılır ve değişkenler arası nedensel zinciri ortaya koyar.

Aracı Etki Modelleri (Mediation Analysis): Aracı etki modelleri, bir bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisinin başka bir değişken aracılığıyla gerçekleşip gerçekleşmediğini test eder. AMOS'ta Bootstrap yöntemi kullanılarak aracı etkinin anlamlılığı test edilir. Bu analiz türü, özellikle davranış bilimlerinde sıkça kullanılır.

Çoklu Grup Analizi (Multi-Group Analysis): Aynı modelin farklı gruplar için geçerli olup olmadığını test eden analiz türüdür. Yapısal eşitlik modellerinin grup değişmezliğini (measurement invariance) test etmek için kullanılır. Örneğin, aynı ölçeğin erkek ve kadın katılımcılar için aynı şekilde çalışıp çalışmadığını analiz eder.

AMOS Analiz Değerlendirme Kriterleri

Uyum İndeksleri: AMOS ile yapısal eşitlik modelleri değerlendirilirken çeşitli uyum indeksleri kullanılır. Chi-square (χ²), RMSEA (Root Mean Square Error of Approximation), CFI (Comparative Fit Index), TLI (Tucker-Lewis Index), SRMR (Standardized Root Mean Square Residual) gibi indeksler modelin veri ile uyumunu gösterir.

HTMT Analizi (Heterotrait-Monotrait Ratio): HTMT analizi, farklı yapılar arasındaki ayrışım geçerliliğini değerlendirmek için kullanılan modern bir yöntemdir. Bu analiz, faktörler arası korelasyonların kabul edilebilir düzeyde olup olmadığını test eder ve 0.85 veya 0.90 eşik değerleri kullanılır.

Güvenilirlik Analizleri: Composite Reliability (CR) ve Average Variance Extracted (AVE) değerleri, ölçme modelinin güvenilirliğini değerlendirmek için kullanılır. CR değeri 0.70'in, AVE değeri ise 0.50'nin üzerinde olmalıdır.

Faktör Yükleri ve Anlamlılık: Her bir gözlenen değişkenin faktör yükü ve t-değeri incelenir. Faktör yükleri genellikle 0.50'nin üzerinde olmalı ve istatistiksel olarak anlamlı olmalıdır.

Şekil 2: Amos Yapısal Eşitlik Modeli Şema Örneği

AMOS Analizi Avantajları

AMOS ile veri analizinin temel avantajları arasında, grafik arayüzün sağladığı kolaylık, kapsamlı uyum indeksleri raporu ve Bootstrap analizi imkanları bulunur. Yapısal eşitlik analizi için AMOS, özellikle görsel model tasarımı konusunda diğer yazılımlara göre üstünlük sağlar.

Tez SEM analizi ve doktora YEM analizi yapan araştırmacılar, AMOS'un sunduğu detaylı çıktılar sayesinde modellerini kapsamlı şekilde değerlendirebilirler. Program, modification indices (modifikasyon indeksleri) sunarak model iyileştirme önerileri de sağlar.

AMOS Analizi Uygulama Alanları

Pazarlama Araştırmaları: Müşteri memnuniyeti, marka sadakati ve satın alma niyeti gibi kavramlar arasındaki ilişkileri analiz etmek için AMOS ile YEM sıkça kullanılır.

Eğitim Araştırmaları: Öğrenci başarısını etkileyen faktörlerin analizi, öğretmen yeterlilikleri ve eğitim kalitesi araştırmalarında yapısal eşitlik modellemesi tercih edilir.

Psikoloji ve Sosyal Bilimler: Kişilik özellikleri, tutumlar ve davranışlar arasındaki karmaşık ilişkilerin analizi için SEM analizi kullanılır.

Sağlık Araştırmaları: Sağlık davranışları, yaşam kalitesi ve hasta memnuniyeti gibi konularda yapısal eşitlik modelleri uygulanır.

AMOS Analizi İçin Uzman Desteği

AMOS uzmanı desteği almak, özellikle karmaşık modellerin kurulması ve yorumlanmasında kritik öneme sahiptir. YEM analiz fiyatları, modelin karmaşıklığı, örneklem büyüklüğü ve analiz süresine göre değişiklik gösterir. Yapısal eşitlik modellemesi uzmanı, model spesifikasyonu, uyum problemlerinin çözümü ve sonuç yorumlama konularında profesyonel destek sağlar.

AMOS ile SEM analizi yapan araştırmacılar, özellikle tez YEM ve makale SEM yazımında uzman desteği alarak, analizlerinin kalitesini artırabilir ve zaman tasarrufu sağlayabilirler. Doğrulayıcı faktör analizi, aracı etki modelleri ve HTMT analizi gibi özel konularda deneyimli uzmanlardan yardım almak, araştırmanın bilimsel değerini önemli ölçüde artırır.

Şekil 3: Amos Yapısal Eşitlik Analiz Çıktısı